ساعتی همصحبتی با؛ دکتر حمیدرضا پوریوسف (مدیر کل بهزیستی خراسان رضوی)
تقویم پر از روزها و مناسبت‌هاست و همه این روها لابد بهانه ای است برای اندیشیدن بیشتر و توجهی جدی‌تر به آن روز بخصوص و یا موضوعی خاص. سال ۱۹۹۲ بود که از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد روزی به نام معلولین نامگذاری شد و شد ۱۲ آذر یا ۳ دسامبر روزی برای این عزیزان. حتما فرد یا افرادی که این روز را پیشنهاد دادند هم به دنبال این بوده اند تا توجه به این قشر از جامعه بیشتر شود و از این رهگذر بتوان زندگی بهتری برای آنها رقم زد. به همین مناسبت، برای این شماره‌ی همدم، سراغ حمیدرضا پوریوسف مدیر کل بهزیستی خراسان رضوی-که از آبان ماه 1394 این مسئولیت را بر عهده گرفته است- رفته‌ایم و پیرامون دغدغه‌های معلولین ومدیران این عرصه گفت وگو می‌کنیم:
* با این سوال شروع بکنیم که در مشهد و استان چه تعداد معلول داریم؟
** در مشهد بیش از 40 هزار معلول داریم که شناسایی شده اند، در بهزیستی پرونده دارند و در استان نیز نزدیک 100 هزار معلول داریم.
*بهزیستی چه قدر تلاش کرده است و چه اندازه کمک کرده است تا این معلولین از خانه ها خارج شوند و نقش موثری در جامعه داشته باشند؟
** ببینید از ابتدا نظر سازمان بهزیستی بر توان افزایی، توان بخشی و قادر سازی متمرکز بوده است اما این ادبیات تا مدتی مغفول مانده بود و صرفا توان بخشی در در اهداف دنبال می شد. یعنی در پی آن بودیم که فردی که به یک نقص جسمی، حسی و یا روانی مبتلا شده است، نقص او را به حداقل برسد و استقلال او بیشتر شود اما در سالهای اخیر به دنبال این بودیم که شرایط پیشرفت و شکوفایی فرد معلول در جامعه فراهم شود. یعنی معلول بتواند خودش برای خودش تصمیم بگیرد و کار کردن معلولان برای خودشان و دیگر معلولان هم شکل بگیرد. این امر زمانی معنا پیدا می کند که محیط برای حضور معلول فراهم شود و در قالب توسعه مؤسسات مردم نهاد امکان مشارکت معلولین در جامعه بیشتر شود و شکل گیری این امر نیاز به شفاف سازی اطلاعات و منابع بود تا معلولان خودشان برای خودشان برنامه ریزی کنند. این رویکرد ما در بهزیستی در قالب های توسعه مراکز روزانه، افزایش مهارتهای حرفه و حرفه آموزی، افزایش خدمات مراقبت در منزل و طرح مراقبین که در حال اجر است و... طرح های جدیدی است که در حال اجراست تا معلول به جای سپرده شدن به مراکز به جامعه سپرده شود.
* پس با این توصیف خیلی با مراکز شبانه‌روزی موافق نیستید؟
** اعتقادمان این است که مرکز شبانه‌روزی با همه‌ی اهمیتی که دارند، متاسفانه فرد معلول و خانواده‌اش، در قالب آنها، کمترین کنترل را بر زندگی‌اش دارند. در صورتی که ما دنبال این هستیم که فرد بیشتر با جامعه در ارتباط باشد. وجود مرکز شبانه‌روزی به این معنی است که بیست و چهار ساعت زندگی معلول در مرکز می گذرد در حالی که جامعه و خانواده در آن مشارکتی ندارند. ولی وقتی معلول به مرکز روزانه سپرده می شود، ساعاتی در اختیار مرکز است و ساعاتی در اختیار جامعه و در اختیار خود و خانواده است. کوتاه سخن، معلول باید در جامعه نقش داشته باشد حتی اگر این نقش به دلایل وضعیت جسمی و یا دیگر شرایط او کم باشد.
* این که مراکز در پذیرش معلولین سختگیری می کنند به همین توضیحات بر می‌گردد؟
** به دو دلیل و روش سختگیری می شود؛ سخت گیری تخصصی و غیر تخصصی. سخت گیری تخصصی یعنی اینکه ما تا وقتی مطمئن نشویم که معلول در بیرون از مرکز نمی تواند به توانمندسازی برسد او را پذیرش نمی کنیم. سخت گیری دیگری که وجود دارد بحث امکانات است؛ مثلا ما کمبود فضا داریم، کمبود فضای خدماتی داریم و علی‌رغم اینکه ممکن است خانواده چاره‌ای جز سپردن معلول خود به مراکز نداشته‌باشد، اما بعضی وقتها هم مراکز پر است و جای خالی وجود ندارد.
* خیرین چه نقشی می‌توانند در حل این مشکلات ایفا کنند؟
** خیرین در بخش های مختلف یاریگر بهزیستی بوده اند و هستند؛ مثلا در تامین هزینه های معلولین، تجهیز و تکمیل مراکز و یا دیگر اقلام مورد نیاز.
*آقای دکتر، اگر خواسته باشید از مرکز همدم ارزیابی داشته باشید، نظر شما چه خواهد بود؟
** صحبت کردن درباره‌ی مرکز همدم خیلی سخت است، به خاطر اینکه خدمات مرکز همدم خدماتی بسیار با کیفیت و تخصصی است و کمتر مرکزی را می توان با همدم مقایسه کرد. سطح خدمات در مرکز همدم خوب است و خیلی خوب انجام می شود و یک نکته مثبت درباره‌ی همدم این است که خیرین خیلی خوبی دارد. با چند نفر از خیرین همدم که در ارتباط هستم می بینم که بسیار آدمهای محترم و مخلص و خدمتگزاری برای معلولین هستند. به نظر می رسد که بعضی از خیرین مصداق اصطلاح «مسئول اجتماعی» هستند و نسبت به هم‌نوعان خودشان احساس مسئولیت می‌کنند و از این جهت، ما از خیرین مرتبط با موسسه‌ی همدم خیلی تشکر می کنیم چون انسانهای سلیم‌النفس و نیکوکاری هستند که بسیار تمایل به کار خیر دارند. خوشبختانه دارد زمینه فراهم می شود تا مرکز همدم با فضایی که برای ساخت و ساز جدید در نظر گرفته است، جهشی در خدمت‌رسانی بیشتر داشته باشد و مطمئنم در چند ساله‌ی آینده، خدمات با کیفیت بسیار خوبی از همدم انشالله شاهد خواهیم بود.
* در برخی از مراکز و از جمله همدم در سالهای اخیر به برنامه های فرهنگی و هنری هم توجه می شود. این رویکرد، تا چه اندازه در سرنوشت معلولان تاثیرگذار است و چقدر نگاه مردم را به این خیریه ها و مراکز تغییر می دهد؟
** ما، رفتن به سمت برنامه های فرهنگی را برای افراد معلول ضروری می‌دانیم. البته برای هر معلول بسته به نیاز و توانایی که دارد باید فعالیت تعریف کرد. مثلا در همدم معلولی داریم که به نوعی بسترگرا و تخت‌گراست. برای این فرد مشارکت اجتماعی ممکن است به حداقل برسد چون ممکن است از نظر جسمی بسترگرا باشد و از نظر توانمندی عقلی و هوشی وضعیت پایینی داشته باشد. اما بچه هایی هم هستند که زمینه‌ی کار فرهنگی برای آنها وجود دارد و کار فرهنگی باعث می شود این بچه ها به توانمندسازی بیشتری برسند. وقتی کار فرهنگی توسط بچه‌ها ارائه شود و بچه ها در کارهای فرهنگی مشارکت داشته باشند، باعث می شود که فرد معلول به توانمندی بالایی ذهنی و جسمی برسد و باعث شکوفایی و اعتماد به نفس در او بشود. باعث می شود کیفیت زندگی اش بهتر بشود و آماده بشود برای جامعه پذیر شدن و ارتباطات اجتماعی او تقویت می شود. اعتقاد ما این است که خیلی وقتها هنر می تواند در خدمت توانبخشی باشد. از جهت دیگر، کار فرهنگی برای مؤسسه باعث افزایش مشارکت اجتماعی و مردمی می شود. هم بچه ها بیشتر دیده می شوند و هم خدمات مرکز. اگر مشارکت اجتماعی باشد، مشارکت مادی هم می آید ولی عکس این قضیه شاید صحت نداشته باشد. به این خاطر تاکید بر مشارکت اجتماعی است و کار فرهنگی باعث مشارکت اجتماعی مردم با مرکز می شود که می تواند موثر باشد.
* در شهر مشهد چند درصد فضای شهری برای معلولین مناسب‌سازی شده است؟
** ما اعتقاد داریم که باید کل فضاهای شهر اعم از مبلمان شهری، پارکها، معابر، فضاهای اداری و عمومی برای معلولان مثل افراد دیگر قابل دسترس و استفاده باشد. یعنی هم فرد معلول به این فضاها دسترسی داشته‌باشد و هم امکان بهره مندی وجود داشته باشد. در حال حاضر متاسفانه شاید در بهترین شکل 10 درصد معابر شهری برای معلولین مناسب سازی شده باشد و این خیلی کم است. یا شاید حداکثر 20الی 30 درصد فضای عمومی و دولتی برای افراد معلول قابل دسترسی و قابل بهره برداری باشد. روندی شروع شده است اما بسیار کند است. وقتی معلول از خانه اش بیرون می آید، قاعدتاً مشکلات زیادی دارد و این مشکلات که بخشی از آن به تردد او بر می‌گردد، باعث می شود در خانه بماند و بیرون نیاید. این ترجیح خانه بر اجتماع خیلی وقتها باعث انزوا و گوشه‌گیری و عزلت معلولین می شود. این روندی است خلاف جهت توانمندسازی معلولین. اما سعی شده است فرد را از منزل و خانه و از تنهایی به اجتماع بکشیم تا مشارکتی در اجتماع داشته باشد و باعث خودشکوفایی او بشود.
* مشکل کجا بوده که تا به حال این اتفاق نیفتاده است؟
** کار درحال انجام است. چندین دستگاه در این ماجرا درگیرند اما باید شتاب بیشتری بگیرد و خوشحالیم که در حال حاضر هر چند کم اما درصدی از کار انجام شده است. بعضی از خواسته ها و نیازهای معلولین خوشبختانه در حال پذیرش است اما امیدوارم که با شتاب بیشتری انجام بشود. شاید لازم است این نگرش ایجاد شود که معلول هم باید سهمی در اجتماع و امکانات آن داشته باشد. باید خود را در موقعیت معلول قرار دهیم تا ببینیم وقتی این فرد از خانه برای انجام امور روزمره خود خارج می شود با چه مشکلاتی روبرو می شود.
* در جامعه‌ی ما، هنوز هم با خانواده‌هایی مواجهیم که چند معلول دارند. مشکل کجاست ؟؛ خانواده کم‌کاری کرده است، یا نهادهای مرتبط، که شاهد این وضعیت هستیم؟
** غفلت در تمام سطوح بوده است. در سال 20 تا 30 هزار فرد معلول در کشور متولد می شوند که از اختلالات ژنتیکی قابل پیشگیری رنج می‌برند. این که چه کم‌کاری‌هایی شده است که همچنان افراد معلول متولد می شوند جای تامل و برسی دارد. البته این نکته را هم باید افزود که تعداد متولیدن معلول، در مقایسه با گذشته کمتر شده اند. اما در این ماجرا همه مقصریم. خیلی وقتها تشخیص مشکلات قبل از تولد از جهت هزینه‌ها گران است. به نظرم بهتراست جلو بارداری که حاصل آن کودک معلول است، گرفته شود و این آگاه‌سازی انجام بشود. زوجین موقع ازدواج و قبل از بارداری باید مشاوره بگیرند. لازم است به سمتی برویم که انجام این مشاوره های قبل از ازدواج و قبل از تولد نوزادان به مطالبه خانواده های ایرانی تبدیل بشود نه این که ما سراغ آنها برویم و آنها را ملزم به انجام برخی مشاوره ها بکنیم. باید به آن روز برسم و برای رسیدن به این نقطه باید تلاش بیشتری انجام بدهیم. به نظر می رسد که باید از رویکردهای سلبی به سمت رویکردهای ایجابی حرکت کنیم. اگر به این نقطه برسیم که خانواده ها خود در پی انجام این مشاوره ها باشند کمتر شاهد تولد نوزادانی با این شرایط خواهیم بود. این باعث خواهد شد هزینه کمتری بر خانواده و جامعه و دولت، تحمیل شود.