صدیقه بختیاری: دکترای مشاوره

 در چند سال گذشته، شاهد بوده‌ایم که والدین، محققان و رسانه‌های خبری به ارتباط بین استفاده نوجوانان از تلفن همراه و سلامت روان آن‌ها توجه بیشتری نشان داده‌اند. محققانی مانند جاناتان هایت و جین توئنگی نشان داده‌اند که، تقریباً از سال ۲۰۱۲، معیارهای مختلف بهزیستی دانش‌آموزان در سراسر دنیای غرب کاهش چشمگیری داشته است، درست از همان زمانی که گوشی‌های هوشمند و رسانه‌های اجتماعی به جزء لاینفک زندگی نوجوانان بدل شدند. برخی حتی مطرح کرده‌اند که استفاده از گوشی‌های هوشمندْ بسیار مایۀ ضرر و تباهی بوده و دستاوردهای دانش‌آموزان را به‌طور نظام‌مند کم‌ و‌کمتر کرده‌است. البته من تا همین اواخر این موضوع را قبول نداشتم (درک تامپسن، آتلانتیک) .

برنامه‌ی بین‌المللی ارزیابی دانش‌آموزان (موسوم به پی‌آی‌اس‌ای) که از سوی سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی، در ۸۰ کشور جهان اجرا می‌شود، هر سه سال یک ‌بار آزمونی برگزار می‌کند که دانش‌آموزان ۱۵ساله را در دروس ریاضیات، درک متن و علوم، می‌سنجد. این آزمون معروف‌ترین معیار سنجش توانمندی دانش‌آموزان در جهان است. هر سال که خبر نتایج این آزمون به رسانه‌های آمریکایی می‌رسد، گزکی به دست منتقدان نظام آموزشی آمریکا می‌افتد تا با اشاره به نمرات این آزمون بگویند که مثلاً «چرا در درک مطلب به گرد پای فنلاندی‌ها هم نمی‌رسیم؟ یا چرا در ریاضیات زیر پای کره‌ای‌ها له می‌شویم؟

آخرین گزارش پی‌آی‌اس‌ای پیام تازه‌ای دارد؛ «امتیاز ریاضیات آمریکایی‌ها در این دوره کمتر از ادوار پیشین (از سال ۲۰۰۳) بوده است» و این آزمون، بار دیگر نابرابری‌های همیشگی آمریکا را به تصویر کشید؛ میانگین نمرات دانش‌آموزان سیاه‌پوست و لاتین‌تبار کمتر از دانش‌آموزان آسیایی و سفیدپوستی بود که معمولاً عملکرد تحصیلی‌شان به خوبی همتایان خود در سراسر جهان است. اما در جاهای دیگر، افت یادگیریِ مربوط به دوره‌ی کرونا حتی بدتر بود و موجی را ایجاد کرد که نویسندگان گزارش پی‌آی‌اس‌ای آن را «افت بی‌سابقه‌ی عملکرد تحصیلی در سطح جهان» دانستند که «تقریباً سه برابر بیشتر از همه‌ی‌ تغییرات قبل از آن بود»!  

موضوع جالب‌تر و مهم‌تر اینکه نمرات این آزمون چند سال‌ است در حال کاهش است، حتی بیش از دوره‌ی کرونا و قبل از آن. سطح نمرات دروس علوم و درک متن کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی، به‌ترتیب، در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۲ به اوج خود رسید. از آن زمان تاکنون، کشورهای توسعه‌یافته در مجموع عملکرد تحصیلی «ضعیف و ضعیف‌تر» داشته‌اند. به گزارش پی‌آی‌اس‌ای «هیچ کشوری روند مثبت فزاینده‌ای را در هیچ درسی نشان نداد و بسیاری از کشورها حداقل در یک درس ضعیف و ضعیف‌تر شدند». حتی در کشورهایی چون فنلاند، سوئد و کره‌ی جنوبی که به عملکرد خوبشان شهرت دارند، مدتی است که نمرات پی‌آی‌اس‌ای در یک یا چند درس رو به کاهش گذاشته است.

چه عاملی نمرات دانش‌آموزان سراسر جهان را این‌چنین پایین می‌آورد؟

گزارش پی‌آی‌اس‌اِی، به سه دلیل گوشی‌های همراه را مقصر اصلی داستان می‌داند؛

دلیل اول: امتیاز ریاضی دانش‌آموزانی که روزانه کمتر از یک ساعت از اوقات «فراغت» خود در مدرسه را با دستگاه‌های دیجیتالی سر می‌کنند، حدود ۵۰ نمره بالاتر از دانش‌آموزانی است که بیش از ۵ ساعت در روز چشم به صفحه‌نمایش می‌دوزند. این اختلاف نمره حتی پس از اِعمال عوامل اجتماعی‌اقتصادی نیز ثابت ماند. برای مقایسه، کاهش ۵۰ امتیازی در نمرات ریاضی حدوداً چهار برابر بیشتر از افت یادگیری ریاضی در دوره کرونا در آمریکاست.

دلیل دوم: به نظر می‌رسد که صفحه‌نمایش‌ها باعث نوعی حواس‌پرتی در میان همه‌ی دانش‌آموزان شده‌اند، حتی دانش‌آموزانی که مدام چشم به آن‌ها ندوخته‌اند. آندریاس شلیچر، مدیر نظرسنجی پی‌آی‌اس‌ای، نوشت: دانش‌آموزانی که به‌خاطر عادات دیجیتالی همکلاسی‌های خود حواسشان پرت شده بود، در ریاضی نمره‌ی پایین‌تری کسب کردند.

و دلیل سوم اینکه؛ تقریباً نیمی از دانش‌آموزان کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی گفتند: وقتی از دستگاه‌های دیجیتال خود دوریم، احساس «کلافگی» یا «اضطراب» داریم! همچنین، نیمی از این دانش‌آموزان گفتند که: از زندگی رضایت کمتری دارند.

این اضطراب تلفن همراه با نمرات ریاضی رابطه‌ی معکوس داشت. به‌عبارتی؛ اضطراب بالاتر، نمرات ریاضی پایین‌تر.

در مجموع، دانش‌آموزانی که بیشتر با تلفن همراه خود کار می‌کنند در مدرسه نمرات بدتری می‌گیرند، حواس دانش‌آموزان دیگر را پرت می‌کنند و احساس بدتری نسبت به زندگی خود دارند.

البته باید گفت، تکیه بر یک نظرسنجی خاص برای طرح ادعای بزرگی چون «گوشی‌های همراه، بچه‌ها را کندذهن‌تر می‌کند» کار بخردانه‌ای نیست و باید متذکر شویم نمرات پی‌آی‌اس‌ای نزد همه‌ی کارشناسان آموزش در سراسر دنیا اعتبار ندارد. به قول معروف «هوش را با آزمون نمی‌سنجند» و یک آزمون استاندارد جهانی برای سنجش توانمندی دانش‌آموزان در کشورها، فرهنگ‌ها، سبک‌های یادگیری و زبان‌های مختلف ناگزیر شامل سؤالاتی است که برخی توانایی‌ها را دست‌بالا و برخی دیگر را دست‌پایین می‌گیرد.

اما آخرین نظرسنجی پی‌آی‌اس‌ای تنها مدرکی نیست که نشان می‌دهد گوشی‌های همراه در مدارس سلاح‌های حواس‌پرتیِ جمعی هستند. طبق یافته‌های پژوهشی، دانش‌آموزانی که مشغول گوشی‌هایشان هستند کمتر یادداشت برمی‌دارند و کمتر مطالب کلاس در خاطرشان می‌ماند. «رفت‌وآمد» بین رسانه‌های اجتماعی و تکالیف درسی با معدل پایین ارتباط مستقیم دارد. دانش‌آموزانی که در کلاس‌ها زیاد پیام متنی می‌فرستند در آزمون‌ها ضعیف‌تر عمل می‌کنند و دانش‌آموزانی که در روند آزمایش‌ها تلفن‌های همراهشان را تحویل می‌دهند در آزمون‌ها نمرات بهتری می‌گیرند. همان‌طور که هایتِ روانشناس در آتلانتیک نوشته است، صرف حضور یک گوشی هوشمند در دیدرس ما باعث می‌شود تمام تمرکزمان معطوف آن شود. حتی گوشی قفل‌شده در جیبمان یا روی میز کارمان بی‌صدا فریاد می‌زند و حواس تکه‌پاره و پخش‌و‌پلای ما را به سوی خود می‌کشد.

هایت و توئنگی پیشنهاد کرده‌اند که گوشی‌های همراه را به‌طور کامل در مدارس ممنوع کنند. به نظر می‌رسد تحلیل پی‌آی‌اس‌ای استدلالی قوی در حمایت از این سیاست‌ باشد. با این‌حال، شلیچر در تجزیه و تحلیل پی‌آی‌اس‌ای به یک نقطه‌ضعف احتمالی نیز اشاره می‌کند: در برخی کشورها، دانش‌آموزان مدارسی که ممنوعیت استفاده از تلفن همراه داشتند، کمتر از سایر دانش‌آموزان اعلان‌های خود را هنگام خواب خاموش می‌کردند. شاید وقت ازدست‌رفته را جبران می‌کردند، یا شاید یاد نگرفته بودند به اعلان‌های وسوسه‌انگیز بی‌توجهی کنند یا شاید این فقط یک شاهد نقض جزئی باشد و ممنوعیت تلفن به طور کلی برای بچه‌ها خوب است.

به نظر من، در ده سال اخیر، جهانِ برخط، آزمایشی گسترده بر روی ذهن ما، و به ویژه بر روی ذهن نوجوانان، اجرا کرده است. حواس نوجوانان به‌راحتی پرت می‌شود و به قضاوت همسالان خود شدیداً حساس ‌اند. اکنون، نتایج حاصل از یک دهه تحقیقات مشاهده‌ای به‌کرات نشان داده است که بین استفاده از گوشی همراه و رضایت از زندگی، احساس شادمانی، توجه به تکالیف مدرسه، یادسپاری درس‌ها، یادداشت‌برداری در کلاس، رفت‌و‌آمد بین چند کار و پیشرفت دانش‌آموزان رابطه‌ی معکوس وجود دارد. هر‌چه «وابستگی به دستگاه» بیشتر باشد، هزینه‌های شناختی و احساسی فرد هم بیشتر می‌شود.

ممنوع‌کردن تلفن در مدرسه اقدام آزمایشی جسورانه و بدیعی خواهد بود. شاید مؤثر نباشد، اما غلط است اگر فکر کنیم هیچ کاری نکردن و حفظ وضع موجود، بی‌ضرر خواهد بود. وقت، وقتِ یک مداخله جدید است!

It Sure Looks Like Phones Are Making Students Dumber*

منابع: وب‌سایت آتلانتیک/ وب سایت ترجمان